Германияда «Коомдук же ыйгарым укуктуу котормочу» атайын (geschützt – корголгон) титул катары ыйгарылат жана аны алуу үчүн атайын жогорку окуу жайда «Котормочулук» факультетин бүтүрүү, котормо жүргүзө турган тилдерди жогорку деңгээлде билүү жана канча бир жылдык тажрыйба топтоо зарыл. Айрым учурда атайын экзамен-тестирлөөдөн да өтүүсү керек болот. Андан тышкары жазма жана оозеки котормочулардын мисалы, медицина, техника, айти же юриспруденция ж.б.у.с. өзүнүн иштеген сферасы болушу ыктымал. «Ыйгарым укуктуу котормочу» Германиянын котормочулар маалымат базасына катталат жана ал которгон иш-кагаздар жана документтер федералдык бардык окуу жайларда, мамлекеттик органдарда жана мекемелерде нотариалдык тастыктоосу (же апостили) жок кабыл алынат, анткени котормочу документти (анын көчүрмөсүн) күбөлөндүргөн жагынан нотариус менен тең укуктуу болуп эсептелет. Же башкача айтканда «Коомдук котормочу» жергиликтүү сот системасынын карамагындагы кызматкер катары каралат.

Котормо акысы
Германиядагы «Коомдук котормочунун» акысы (соттук) эксперттер, жазма жана оозеки котормочулар, соттук бийликтин функциясын аткарган бейадис соттор, күбөлөр жана башка үчүнчү жактардын эмгегин баалоо үчүн «Юстициянын акы төлөө мыйзамы» (нем. Justizvergütungs- und Entschädigungsgesetz (JVEG)) менен төлөнөт. Ага жараша негизги гонорар катары которула турган тексттин ар бир (болжол менен 55 белги жана боштуктан турган) сабы 1,80 еврону түзөт. Бул баштапкы баа которула турган тексттин оорчулугуна, берилген убактысына же Германиядагы сейрек кездешчү тилге (ага мисалы кыргыз тили кирет) карата 3,00 еврого чейин көтөрүлүшү мүмкүн.
«Коомдук котормочулардын» көпчүлүгү айрым «Туулгандыгы тууралуу күбөлүк» же «Жалпы орто билим тууралуу аттестат» сыяктуу стандарт же көп суралган документтер үчүн белгилүү бир төлөмдү аныктап, аларды тизмелеп коюшат. Бул буюртма бере турган адамдар үчүн дагы жакшы ориентация болуп берет. Дагы кошумчалай кетчү нерсе: Жогоруда аталган котормочулардын мыйзамына жана жеке ишкерлик эмгек кодекстерине ылайык котормонун акысына 19 пайызды түзгөн жергиликтүү кошумча нарк салыгы (КНС) (нем. Umsatzsteuer) жана почтого берилген төлөмдөр (нем. Portogebühren) дагы кошулат. Которула турган документ адатта котормочу менен болгон кыска макулдашуудан кийин электрондук почта аркылуу котормочуга жиберилет жана акысы төлөнөт. Ал эми которулган документ анын көчүрмөсүнүн тиркемеси менен документтин ээсине почта аркылуу жиберилет.

Котормосу керек болгон документтер
Өзүмдүн жеке баамымда жана буга чейинки суроо-талаптардын негизинде учурда эң көп которулуп жаткан документтерге «Туулгандыгы тууралуу күбөлүк», «Жалпы орто билим тууралуу аттестат», «Дипломдор» жана «Маалымдамалар» кирет деп айта аламын. Бул Германияга каттаган миграциялык агымдын негизги максаттары менен байланыштуу. Аларга ар кандай ыктыярчылык программалар, жогорку окуу жайларга тапшыруу, орто кесиптик билим алуу (нем. Ausbildung), дарыгерлик кесипти аркалоо үчүн уруксат кагазына (лицензия же апробация) ээ болуу жана ошондой эле жогорку квалификациянын негизинде жумуш орун табуу кирет. Мисалы жогорку окуу жайга тапшыруу uni-assist.de системасы аркылуу ишке ашат жана ал жерге «Жалпы орто билим тууралуу аттестат» менен мекендеги жогорку окуу жайдан алган дипломдордун «күбөлөндүрүлгөн котормосу» (нем. beglaubigte Übersetzung) талап кылынат. Ушул эле кагаздар орто кесиптик билим алуу үчүн орун издөөдө, айрым окуу жайларга түз тапшырууда, жогорку билимди «Чет өлкөлүк билим боюнча борбордук мекемеде» (нем. Zentralstelle für ausländisches Bildungswesen (ZAB)) таанытууда же теңдөөдө керек болот. Акыркы аталган мекеме менин маалыматыма караганда «Ыйгарым укуктуу котормочунун» күбөлөндүргөнүнө кошумча дагы дипломдун жергиликтүү нотариус аркылуу күбөлөндүргөн көчүрмөсүн (нем. notariell beglaubigte Kopie) жана ЖОЖдон «күндүзгү (ор. очный) тартипте окуган» деген маалыматты талап кылууда.

Котормочулар тууралуу
Кыргыз Республикасында кыргыз жана орус тили расмий статуска ээ болгондугуна байланыштуу расмий документтердин жана кагаздардын дээрлик көпчүлүк бөлүгү эки тилде түзүлөт. Ошого байланыштуу Германияга келген кыргызстандык жарандар орус жана немис тилдери менен иш алып барган «Коомдук котормочуларга» кайрыла алышат. Алардын бардыгы байланыш даректери менен «Котормочулар маалымат базасында» (нем. Dolmetscher- und Übersetzerdatenbank) орун алган (учурда 25596 котормочуну камтыйт). Издөө терезеси аркылуу кардарларда каалаган тили боюнча, котормочулуктун каалаган түрүндө, алыс-жакын жерден бир катар керектүү котормочуларды таап алууга мүмкүнчүлүк бар. Бул жерде өзүбүздүн орус-немис тилинде котормочулук кылган Айгерим Боронова (Ылдыйкы Саксония облустук соту), Индира Өмүрбекова (Майндагы Франкфурт жергиликтүү соту) жана Алмаз Тойматов (Берлин шаардык соту) деген жердештерибизди да тапсак болот. Ал эми кыргыз-немис (жана орус) тилдеринде болсо учурда мени менен катар дагы эки котормочу бар экенин көрсө болот. Жогоруда аталган жердештерибиздин бири – Индира Өмүрбекова – учурда Кыргызстанда жашап эмгектенгендиктен Германияга сапар ала турган жердештер келе жаткан максатына ылайык тиешелүү документтерин мекенден эле котортуп ала келсе болот. Жогоруда айтып кеткендей, жергиликтүү органдар Германиядага «Коомдук котормочу» титулуна ээ болгон котормочулардын гана котормолорун кабыл алгандыктан, Кыргызстанда, айрыкча Бишкек калаасындагы котормо кеңсесинде жасаткан котормолор бул жерде айрым учурда жараксыз болуп калат.

Ааламдашуу заманында кыргыстандыктар үчүн бүткүл дүйнө ачык болгон менен, реалдуу эмгек миграциясынын багыты биринчи орунда Орусияга, Түркийеге, коңшу Казакстанга жана Чыгыш Азия менен Араб өлкөлөрүнө түшөт. Көп адамдардын максаты Европа мамлекеттери менен Америка Кошмо Штаттары болгон менен, ал жактарга эмгек миграция менен түз кетүү мүмкүнчүлүгү аз же жеке жумушка орноштуруу агенттиктери аркылуу ишке ашышы мүмкүн. Өнүккөн өлкөлөрдүн ичинен мамлекеттик деңгээлдеги меморандум буга чейин Түштүк Кореяга бар болсо, жакында ага Улуу Британиянын айыл чарбасындагы мезгилдүү жумуштар боюнча келишими кошулду.

Германия
Өнүккөн өлкөлөрдүн ичинен Германия Федерациясы көп адамдарды кызыктырат. Тилекке каршы эки өлкөнүн ортосунда мамлекеттик эмгек миграция келишими жок. Бул өлкөгө келүү көбүнчө студентик программалар, сезондук жумуш жана саякат келишимдер жана ошондой эле жогорку квалификациянын негизинде жумуш орун табуу аркылуу гана ишке аша алат. Даярдыксыз (тил билбей) же суроо-талап бар кесиптин ээси болбой туруп, Орусияга же Туркийеге кеткендей эле бул өлкөгө жөнөп кетүү мүмкүн эмес. Ошого карабастан, жүздөгөн адамдар жумушка орноштуруу кызматын сунуштаган компаниялар жана агенстволор аркылуу коңшу өлкөлөргө ишке келишкенине же алар менен болгон келишимдин алкагында немис жергесинде да убактылуу иштеп жүргөндөрүнө күбө болуп жүрөбүз (мисалы, оор жүк ташуучу унаа айдоочулары). Элдин көңүлүн буруу максатында жарнамада Германияны багыт катары көрсөткөн ортомчулар да аз эмес. Анда сөз биринчи Германияга эмгек миграциясы менен келүүнүн мыйзамдуу жолдору жөнүндө болсун.

Эң башкысы – квалификация
Германиянын иш менен камсыз кылуу боюнча федералдык агенттигинин маалыматы боюнча учурда 1,2 миллион жумушчу күчү жетишпей жаткандыгы айтылат. Өлкө жумушчу күчкө болгон муктаждыгын канааттандыруу үчүн жыл сайын болжол менен 400,000 квалификациялуу мигранттарды талап кылууда. Бул суроо-талаптын башкы себептери Германиянын күчтүү экономикасы, чоң өндүрүштүк (индустрия), экспорт, автоматташтыруу жана санариптештирүү аракеттери, социалдык камсыздоонун жогорулашы жана демографиялык тең салмаксыздык менен байланыштуу. Жумушчу күчтүн жетишпегендиги жылдан-жылга эмгек мыйзамдарынын өзгөрүшүнө (мисалы немис жана Европа жарандарынан арткан орундар, немис тилин билүү ж.б.у.с.) жана бюрократиялык бөгөттөрдүн ылдыйлашына түрткү берүүдө. Бирок жогорку билимдин же орто кесиптик билимдин ээси болуу башкы талап катары кала бермекчи. Германияда жумушка орношуу үчүн ар бир адам биринчи кезекте Германияда жумуш табышы жана жумуш берген жер менен келишим (Arbeitsvertrag) алышы керек. Жумуш табуу түздөн-түз компанияда, глобалдык рекрутиң компаниялары же белгилүү бир тармактар боюнча адистешкен жумушка орноштуруу агенттик аркылуу ишке ашат.

Суралган кадрлар
Германиядагы дефицит кадрлардын сап башында IT-специалисттери турат. Жергиликтүү санарип экономикалык ишкерлер коому Bitcomдун маалыматына таянсак, акыркы жылдарда JavaScript, HTML, R жана SAS, Java, Python, C++ программалоо тилдерин билген IT-архитекторлорго, системдик башкаруучулар менен администраторлорго, маалымат технологиясынын коопсуздугун камсыздоочуларга жана ири көлөмдөгү базалык даталарды изилдөөчүлөргө (Data Scientist) суроо-талап жогору.

Бир ай мурун күчүнө кирген жаңы эмгек кодекси боюнча 3 жылдык иш тажрыйбасы бар, англис тилин билген жана иш келишиминде 4140 евролук маяна көрсөтүлгөн айтишниктерге Германиянын эшиги ачык. Алар көк карта (ЕU Blue Card) деген электрондук күбөлүк менен Германияга жана башка Европа өлкөлөрүнө жөнөкөйлөтүлгөн шарттардын негизинде кире алышат. Инженерлер, экономисттер, архитекторлор, эсеп менеджерлер, компанияны башкаруу боюнча адистер айтишниктер менен эле катар жогорку артыкчылыктарга ээ. Квалификациялуу жумушчулардын жетишсиздиги илим, технология, инженерия жана математика (STEM), ошондой эле саламаттыкты сактоо, социалдык камсыздоо, билим берүү жана тарбиялоо сыяктуу көндүм кесиптеринде бар. Буларга электрик, мехатроник, монтер, тейлөөчү, логист сыяктуу орто билимдин ээлери да киришет.

Германияга келип, жумуш издөө
Германияда таанылган жогорку жана орто кесиптик билимге ээ болгон адамдар жумуш издөө үчүн алты айлык виза алып, Германияга жол тартса болот. Ал үчүн немис тилин жок дегенде B1 деңгээлинде билүү, Германияда убактылуу турак жай жана медициналык камсыздандыруу (Krankenversicherung) менен өзүнө жетиштүү акча каражаты болушу зарыл. Бул талаптар квалификациясын жогорулатууну каалаган адистерге тиешелүү. Чет жердеги жогорку билимди Германиядагы билим менен салыштыра келгенде теоретикалык сабактар же практикалык тажрыйбалар жетишсиз, же болбосо бири-бири менен айкалышпаган пунктар келип чыгышы мүмкүн. Аларды 18-24 айлык квалификацияны жогорулатуу курстары аркылуу теңдесе болот. Акыркы эмгек кодекстердин алкагында 25 жашка чейинки жаштар үчүн бир нече жаңы мүмкүнчүлүктөр пайда болду десе болот. Немис тилин B2 деңгээлинде билген жана орто кесиптик же 2 жылдык жогорку окуу жайдан билими барлар өздөрүнө ылайыктуу кесиптеги окутуу программасына тандоо жана катышуу үчүн жогоруда аталган эрежелердин негизинде Германияга жарым жылга виза ала алышат.

Эпилог
Өзүңөр байкагандай курулуш, тейлөө, айыл-чарба жана кам көрүү сыяктуу тармактарда жөнөкөй (кара) жумуш үчүн Германияга келүү негизинен мүмкүн эмес. Ага суроо-талап дагы аз, болсо дагы ал орундарды жергиликтүү адамдар же башка коңшу өлкөлөрдүн жарандары ээлейт. Анын үстүнө учурда ар кандай билим деңгээли менен миңдеген Украиналыктар Германияга келип, дароо ишке кирүүгө уруксат алып жатышат. Бул кырдаал жумуш ландшафтты бир топ өзгөрүүгө учуратышы мүмкүн. Улуу Британияга ачылган мүмкүнчүлүктөн кийин Кыргызстан менен Германиянын ортосунда тийиштүү мекемелер тарабынан мамлекеттик макулдашуулардын келип чыгышы күтүлүүдө.
Бирок ачык айтканда Германия жакынкы жылдарда Орусияга алтернативa боло албайт. Ошого карабастан барган сайын жетишсиздиги жогорулап жаткан квалификациялык жумуш орундары жана жумшарып келе жаткан жергиликтүү эмгек мыйзамдары Орусиядан кайткан жана мекендеги кыргызстандык жаштарга маалымат технологиясы менен чет тилдерди үйрөнүүгө түрткү бере алат. Аталган тармактардагы адистер үчүн Кыргызстанда эле туруп, немис компанияларында да иштөө мүмкүнчүлүгү бар экенин да эске алып койсок болот. Ошондуктан Германияга миграцияда эң башкысы – билим жана квалификация.

Арасында жалгыз жолго чыккандар, жубайлар жана бала-чакалуу үй-бүлөлөр бар. Ишке, илимий изилдөөгө же бизнеске байланыштуу дагы сапарга чыккандар аз эмес. Кыргызстандан болсо ар кандай программалар менен агылып келген студенттер менен илимпоздордун саны дагы, алардын ар кандай иш-аракеттери дагы айдан-айга, жылдан-жылга өсүүдө. Германия ушул тапта Кыргызстандык адистердин эмгек миграциясы максатында бет алган өлкөлөрдүн ичинде алтынчы, ал эми Европа биримдигинин ичинде биринчи орунду ээлейт. Чет жердеги бала-бакырага коноктоп келгендер да аз эмес. Албетте каттам жай айларында күч алат, кышында болсо жаңы жылдын айланасындагы убакытты эске албаганда бир аз басаңдап калат.

Көкөйгө тийген транзиттик каттам
Тилекке каршы учурда Германиядан Кыргызстанга түз каттам жок. Ошондуктан бардык барыш-келиш транзиттик жол менен ишке ашат. Эң көп колдонулган учактар «Түрк аба жолдору» менен «Пегасус», айрым учурда болсо «Аэрофлот» авиакомпанияларыныкы. Учкандар бир учакка түшүп, 3-4 сааттан кийин кайра чыгып, бери эле дегенде 3-4 саат күтүп, анан башка учакка отуруп, аны менен дагы 5-6 саат абада болуп, айтор орто эсеп менен 15-18 сааттык сапар карытышат. Мындай узак жана түйшүктүү жол жүрүш балалуулардын жана улуу жашка барып калган адамдардын гана эмес бардык жүргүнчүлөрдүн көкөйүнө көк таштай тийип келет. Айрым учурда ортодо башка өлкөдө учак алмаштырып отурбай, тез арада ата-журтка жетип барыш керек болгон «жамандык-жакшылык» учурлар да болбой койбойт. Айтор, жол азабы – көр азабы дегендей, Кыргызстан менен Германиянын ортосундагы түз аба каттамынын жоктугу акыркы жылдары орчундуу маселеге айланып бара жатат.

Түз каттамдын мааниси
Германиянын Франкфурт, Берлин, Көлн же Мүнхен сыяктуу ири шаарларынын биринен Бишкекке карай түз аба каттамы ачылса, анда учуу убактысы эки эсе кыскарат. Бул биринчиден Германияда жашаган Кыргызстандыктар, алардын тууган-туушкандары, элчилик менен консулдуктун кызматкерлери, жана ошондой эле кыска жана узак мөөнөткө келип-кеткен студенттер үчүн чоң жеңилдик болот. Андан тышкары түз каттам потенциалдуу жүргүнчүлөрдүн санын арттырышы толугу менен ыктымал. Аларга башка өлкөгө саякаттагысы келген эки өлкөнүн тургундары, илимий, саясий жана бизнес жолугушуулардын жана жарманке-көргөзмөлөрдүн катышуучулары, ошону менен бирге эски мекени менен байланышта калган Кыргызстандык немис тектүүлөр кирет. Журналисттер, илимпоздор, көркөм же документалдуу тасма жаратуучулар жана исскусство адамдары дагы түз каттамдын активдүү колдонуучулары болмокчу. Албетте бул эки тараптуу туризмдүн өнүгүүсүнө, инвестициялык мүмкүнчүлүктүн өсүшүнө, маданий жана илимий алмашууларга түздөн түз салым кошот. Дагы кошумчалай кетчү нерсе – потенциалдуу жүргүнчүлөр эки өлкөнүн гана жарандары менен чектелбестен коңшу өлкөлөрдүн жана ошол региондун дагы жарандарын камтышы мүмкүн.

Мурунку макалада белгилеп кеткендей, Германиядан ар түрлүү уюмдар жана жеке демилге аркылуу Кыргызстанга көптөгөн материалдык жардамдар байма-бай жиберилип турат. Алардын көпчүлүк бөлүгү буга чейин «BPD-Express», «Wenz-Transport» же «Janzen» сыяктуу жүк ташуу кызматтары аркылуу ишке ашып келет. Айрым материалдык жардамдар (мисалы ооруканалардын оор жабдыктары жана башка техникалык шаймандар) транспорт маселесине такалып, ишке ашпай да калганына күбө болуп жүрөбүз. Буга эл-аралык көргөзмөлөргө катышууну максат кылып, бирок чоң көлөмдөгү жүктү транзиттик учак менен алып келе албай калган кол-өнөрчүлөр дагы мисал боло алат. Түз каттам аркылуу мындай маселелер жарым-жартылай чечилип, андан сырткары жөнөкөй почта кызматы дагы ийгиликтүү ишке ашчудай. Немис жергесин байырлаган кыргызстандыктар албетте мекенден келген оокаттарга жана товарларга кызыкдар. Аларга эт-сүт азыктарынан тартып, дары-дармек, кургатылган мөмө-жемиш, ар кандай көлөмдөгү сувенирлер, а тургай жууркан-төшөк, кийиз-килем менен боз үйдүн жабдыктары кирет. Бул кайсыл бир тамак-аштар менен материалдык товарлардын эки өлкөнүн арасында экспорт-импорт болуусуна чоң өбөлгө түзөт.

Түз каттам үчүн кадамдар
Кыргызстандан башка өлкөлөргө ачылган түз учак каттамдар адатта ошол өлкөлөр менен болгон алыш-бериш менен барыш-келиштин жана ар кандай келишимдердин негизинде келип чыгат. Буга эмгек миграциясы менен туризмдин жана экономикалык алакалардын салымы чоң. Ошого жараша эң көп түз каттамдар Орусиянын, Түркиенин жана Казакстандын чоң шаарларына бар. Акыркы жылдарда Индияга, Дубайга жана Кувейтке түз каттамдар ачылды. «Кара тизменин» айынан Европанын өлкөлөрүнө Кыргызстандан түз каттам жокко эсе. Өткөн жылдан бери венгер «Wizz Air» авиакомпаниясы аркылуу ишке аша турган Будапешт-Бишкек түз аба каттамынын ачылышы талкууланууда. Аталган авиакомпания аркылуу Абу-Дабиге дагы түз учуу күтүлүүдө. Жогоруда белгилеп кеткендей, Германия менен Кыргызстандын ортосунда тыгыз жана туруктуу байланыш бар. Анын негизинде түз аба каттамды түзүү зарылчылыгы келип чыгууда. Бул маселени Германия Федерациясындагы Кыргыз элчилиги жергиликтүү кыргыз диаспорасы менен биргеликте бир канча жылдан бери талкууга алып келет. Тиешелүү мекемелер тарабынан кыргыз авиакомпанияларын Евробиримдигинин «кара тизмесинен» чыгаруу аракеттери дагы болгон. Германиядагы кыргыз элчилигинин жаңы өкүлү менен бул маселе учурда кайрадан көтөрүлүп, ар кандай кадамдар каралууда. Кыргызстандын транспорт, архитектура, курулуш жана байланыш министрлиги тарабынан юридикалык жана каржылык шарттардын түзүлүшү абзел. Германиядагы кыргыз диаспорасы бул маселенин натыйжалуу чечилишине өз салымын кошууга даяр.